PANAMARENKO en tijdgenoten - “Learn to imitate the flight of birds”

Panamarenko en tijdgenoten: Joseph Beuys, Marcel Broodthaers, Jef Geys, Hugo Heyrman, Bernd Lohaus & Bruce Nauman

Panamarenko (1940-2019). In Antwerpen, zijn thuisstad, wordt een retrospectieve georganiseerd en een aantal Belgische musea engageren zich eveneens in 2020 om Panamarenko op een bijzondere manier onder de aandacht te brengen. Mu.ZEE heeft een aantal sleutelwerken van de kunstenaar in beheer en toont met Learn to imitate the flight of birds een selectie hieruit, in dialoog met werk van onder meer Joseph Beuys, Marcel Broodthaers, Jef Geys, Hugo Heyrman, Bernd Lohaus en Bruce Nauman.

Antwerpen, ca. 1965. Panamarenko organiseert samen met Hugo Heyrman een aantal acties en happenings op straat. Deze acties – Panamarenko noemt het Milkyway Happenings – gaan gepaard met de publicatie van Happening News, een reeks van zeven uitgaven samengesteld uit collages van beide kunstenaars. De collages en happenings zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De collages zijn achtergebleven documenten van hun tijd. Ze ademen de broeierige tijdsgeest die de jaren zestig zo typeert. De wereld komt in opstand tegen de gevestigde orde en mei 1968 wordt daarin hét momentum. Vredesdemonstraties worden her en der met geweld de kop in gedrukt. Tegelijkertijd is er een waanzinnige race naar de ruimte aan de gang. Het heelal is plots ‘bereikbaar’ geworden. Het is niet langer de plek waar iedereen zijn dromen in kwijt kan want die ‘vrijplaats’ wordt nu betast en besnuffeld door kosmonauten, astronauten en een hond. Naast een grote fascinatie voor de Amerikaanse popcultuur, weerspiegelt Happening News ook de ontluikende passie van Panamarenko voor wetenschap en techniek. Op de allereerste collage die de kunstenaar in Happening News publiceert, lezen we: ‘Learn to imitate the flight of birds and glide with pleasure’. We zien vogels, een Raleigh plooifiets, ingewikkelde wetenschappelijke berekeningen, ruimtevaarders, een luchtballon… 

De Milkyway Happenings die Panamarenko en Heyrman samen opzetten, worden met regelmaat van de klok onderbroken en stopgezet door de politie. Geïnspireerd door hun acties opent Anny De Decker in 1966 de galerieruimte Wide White Space, naar eigen zeggen om een plek te creëren waar de happenings ongehinderd kunnen blijven doorgaan. De eerste tentoonstelling opent met een Milkyway happening maar ook met beeldend werk van Panamarenko, Hugo Heyrman en Bernd Lohaus. Wide White Space groeit eind jaren zestig en in de jaren zeventig uit tot een belangrijke plek binnen de Antwerpse en bij uitbreiding Belgische kunstscène en brengt nationale en internationale kunstenaars samen. Panamarenko leert Bernd Lohaus kennen, maar ook Bruce Nauman, Joseph Beuys en Marcel Broodthaers. 

De Milkyway happenings markeren Panamarenko’s prille zoektocht als kunstenaar, als astronaut, als ‘happy-space-maker’, als multimiljonair. Strak in wit pak tekent de kunstenaar present bij publieke vertoningen en merkt hij dat zijn personage met het grootste gemak omarmd wordt. Eind jaren zestig laat Panamarenko de happenings achterwege en focust hij enkel nog op het onderzoek dat hem werkelijk bezighoudt. Toch zweert hij trouw aan de identiteit die hij voor zichzelf heeft gecreëerd. Het multimiljonairspak ruilt hij gaandeweg voor dat van een militair. Voortaan hult hij zich in een legerkostuum dat herinnert aan het Russische leger, inclusief een pet met vijf sterren op. Kunst is een beleving. De ‘attitude’ voedt net zo goed de verbeelding als de acties en kunstwerken zelf. 

We kennen Panamarenko het best in zijn onderzoek naar allerlei fantastische vaarmodellen, rijtuigen en vliegmachines die stuk voor stuk aan zijn verbeelding ontsnappen. De machines die hij bedenkt staan symbool voor menselijke creativiteit en zijn een hefboom voor individuele dromen. Geknutselde poëzie is het resultaat. Niet hun functioneren boeit hem, maar wel de ‘intentie’ en het ‘potentieel’. Hij is het gelukkigst wanneer hij midden in het bouwproces verwikkeld is, ver weg van alle vragen rond haalbaarheid en realiseerbaarheid. 

Eén van Panamarenko’s grootste dromen is wel die om te kunnen vliegen zoals de vogels dat doen. ‘Learn how to imitate the flight of birds.’ Ca. 1984-86 ontwerpt Panamarenko enkele Rugzakvliegmodellen, met inspiratie die hij haalde bij James Bond in Thunderball en Captain Kirk uit Star Trek. Deze helden beschikten over eenmansvliegtuigjes. Panamarenko’s machines worden door de mens aangedreven en in de lucht gehouden met behulp van stuwkrachtelementen die op de rug gedragen worden. Ook de Pastillemotor is hier een afgeleide van. Die werken staan symbool voor de het streven naar een ware symbiose tussen mens en natuur.

Een zeer opmerkelijk model is dat van de Vliegende Tijger, Vliegende Sigaar (1978). Dit ruimtetuig kan zich buiten de atmosfeer bewegen en haalt haar energie uit de werking van magnetische velden. De titel (‘Flying Tiger’) verwijst naar de klassieke ufologie, maar evenzeer naar de bijnaam voor The American Volunteer Group, een team gevechtspiloten dat in 1941 en 1942 in Zuid-Azië en China actief was, vlak na Pearl Harbor. 

Een van Panamarenko’s bekendste modellen is de Aeromodeller, het eerste luchtschip dat hij ca. 1969-71 maakt. Het immense vaartuig is in 1972 tijdens Documenta V in Kassel te zien. De zeppelin belichaamt de kunstenaars’ droom om zich ten allen tijde vrij te kunnen voortbewegen in het luchtruim. Hij ziet het als een op de wolken drijvende woning. In 1971 probeert Panamarenko de luchtvaardigheid van de zeppelin te testen en hij gebruikt hiervoor de weide van Jef Geys in Balen. De testvlucht heeft als doel Sonsbeek te bereiken, zo’n 130 km verderop in Nederland. De Nederlandse luchtvaartpolitie verbiedt de overtocht. Een opkomende storm op de weide doet zelfs een poging tot louter opstijgen mislukken.