James Ensor en de Bal du Rat Mort: Kunst, Vermaak en Liefdadigheid

Auteur: Gregory Boite (bibliotheek -en archiefmedewerker Mu.ZEE)

In 1870 werd de eerste editie van dit gemaskerd bal georganiseerd. Na vijf jaar bleek dit een groot succes te zijn met steeds meer deelnemers, waardoor de vereniging moest uitkijken naar een ruimere zaal, die men aanvankelijk vond in het Casino op het Wapenplein. Het carnavalbal had op 13 februari 1888 voor het eerst plaats in het Oostendse Kursaal onder de naam het gemaskerd carnavalbal van de Cercle Coecilia. Pas op 21 februari 1898 werd het gekend als het bal van de Rat Mort.

In mei 1896 trokken zo’n zestien leden van de Cercle Coecilia naar Parijs: Edgard Quinet, dr. Firmin Pleyn, Gustave Cnudde, Léon Rinskopf, Arthur Cambier, Fré Deridder, Albert Ditte, Daniel Vancraeynest, Emile Bulcke Georges Bulcke, Emile Mathieu, Victor Mertian, dr. Henri Seeuwen, Léon Brouwet, Auguste Pede en Georges Daveluy. Volgens kunstschilder en beeldhouwer Emile Bulcke zou James Ensor de groep wat later vervoegen. De feestelijke nacht eindigde in het café ‘Le Rat Mort’ en zou meteen de voedingsbodem worden om de Compagnie du Rat Mort op te richten in Oostende, bestaande uit de mensen die naar Parijs waren geweest.

Dit geschiedde op 21 november 1896. Met de steun van Ensor en Bulcke werden gemaskerde bals georganiseerd. Jaarlijks vonden er twee bals plaats, waarvan één tijdens carnaval, die voor het goede doel werd georganiseerd. Het eerste bal van de Rat Mort, vooreerst gekend onder het Groot Jaarlijkse Bal, vond plaats op 21 februari 1898. De toegang was enkel voorbehouden voor leden van de Cercle Coecilia en voor feestvierders met een persoonlijke uitnodiging. Zonder enige inkomprijs werden de deelnemers verzocht om een gift te schenken en dit volgens hun eigen mogelijkheden, wat ten goede kwam voor het sociaal engagement van de Cercle.

De bals werden georganiseerd tot aan de Eerste Wereldoorlog. De werking hervatte in 1919 met een feest voor de eigen leden. Het daaropvolgende jaar veranderde de formule enigszins. De kring organiseerde jaarlijks twee gemaskerde bals. Het eerste bal, bestemd voor de Oostendenaren, had een meer volkser karakter. Na acht dagen werd het tweede bal gehouden als galabal. De toegangsprijs was standaard 10 fr., terwijl gemaskerden slechts de helft betaalden. Voor het galabal werd een prijs van 20 fr. gevraagd. Vanwege de beperkte belangstelling voor de volkse bals en het weinig lucratief karakter voor de Coeciliakring werd er vanaf 1939 enkel ingezet op de galabals.

Het bal van 20 februari 1926 kreeg voor het eerst een thema mee: ‘Bal villageois’ ofwel ‘Landelijk bal’. De volgende edities stonden meer in het teken van een specifiek thema, behalve deze van 1940, dit omwille van besparingsmaatregelen. De Compagnie du Rat Mort bestond tot net aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Pas in 1956 besloot de Koninklijke Coeciliakring de Compagnie nieuw leven in te blazen. Om de bals van extra grandeur te voorzien konden de aangesloten leden van zowel binnen- als buitenlandse afkomst zijn met een zekere verdienste op vlak van cultuur, gastronomie, literatuur, toerisme en journalistiek.

Toen het eerste bal van de Rat Mort werd georganiseerd in 1898 had Ensor de leeftijd van 38 jaar. Twee jaar eerder vergezelde hij de groep feestvierders die reeds naar Parijs waren vertrokken om er de bloemetjes buiten te zetten. Léon Rinskopf die bij het gezelschap hoorde in de Franse hoofdstad zou in 1901 de muziek componeren voor het clublied Le Rat Mort. Ensor stond aan de wieg van het dansfeest, wat voortaan een Ensoriaans karakter zou krijgen. De jonge James had op regelmatige basis contact met de andere leden van de Compagnie du Rat Mort, wat zich manifesteerde via uitbundige verkleedpartijen die op de gevoelige plaat werden vastgelegd. Ensors correspondentie met Emma Lambotte op 22 december 1906 laat ons getuige zijn van dit Ensoriaans schouwspel dat op zaterdag 8 december 1906 plaatsvond:

“’t Was een vreemde ervaring, mijn aankomst in Oostende en mijn entree in Hotel de la Couronne. Een beul en een duivel grijpen mij vast en sleuren mij mee in een kamertje waar zij mij van mijn jas en hoed ontdoen en mij hullen in een prachtig gewaad van een priester uit de oudheid, daarna duwen zij mij een zaal binnen waar een dertigtal leden van Le Rat Mort op een podium staan, een zonderlinge bende, schitterend verkleed als duivels, monsters, Grieken, struikrovers, heren, ridders enz. enz. Ik neem plaats in het midden en ben getuige van de inlijving van enkele aspiranten in de Compagnie du Rat Mort, een groteske bende, bizar verkleed als Turken. Men stelt hen enkele rare vragen, en laat hen dan verscheidene weinig aanlokkelijke proeven ondergaan. De ongelukkigen moeten blootsvoets en geblinddoekt over een ingezeepte plank lopen. Kortom, men haalt gemene streken met hen uit.

Dit feestgebeuren met muziek, woordkunst en schimmenspel moest Ensor lang bijgebleven zijn, want enkele decennia later berichtte Ensor in een brief van 14 februari 1930 aan zijn vriend de Belgische advocaat Auguste Joye hierover het volgende: “U hebt een ets gekocht. Ja, het is een proef van mijn Menu voor Charles Vos, 1896. Dat menu heeft wel degelijk gediend voor een banket van Le Rat Mort, van 8 december 1906. ‘Le Rat Mort’, een afdeling van de Cercle Coecilia in Oostende. Daarin verbroederen lange tijd enkele jongelui: leraars, schilders, musici, jolige drinkebroers, die de lange avonden van de Oostendse winters aangenaam wilden doorbrengen. Vandaag zijn de leden van Le Rat Mort bijna allemaal verdwenen, Rinskopf, Lanciani enz. enz.”2 In deze brief stellen we vast dat Ensors ets ‘Menu de Charles Vos’ voor deze gelegenheid gebruikt werd als menukaart. Dit grafisch werk diende ooit voor de opening van de kunsthandel van zijn Brusselse vriend Charles Vos op 26 december 1896. Voor zijn vrienden van ‘Le Rat Mort’ was dit een echt verzamelobject die ze naar huis konden meenemen. ​

Na 1900 begon Ensor steeds meer als kunstenaar erkenning te krijgen. Talrijke onderscheidingen en prijzen vielen hem te beurt. Eén van de eerste benoemingen die Ensor ontving was de zogenaamde Chevalier dans l’ordre de Léopold. Dit geschiedde in maart 1903 bij Koninklijk Besluit. De Leopoldsorde is de hoogste en belangrijkste onderscheiding in België en is naast de grootmeester, Koning van België, onderverdeeld in vijf graden waaraan een titel is verbonden. De volgende graden van hoog naar laag zijn: grootlint, grootofficier, commandeur, officier en als laatste deze van ridder. Ensor kreeg via briefwisseling op 21 april 1903 het ereteken van deze laatste graad toegewezen door de minister van Buitenlandse Zaken, Paul de Favereau.

Toen Ensor in 1903 geridderd werd in de Leopoldsorde konden de leden van de Compagnie du Rat Mort dit niet laten passeren. Voor deze gelegenheid organiseerden ze op 2 mei 1903 een groots banket om de kunstenaar te huldigen. In dezelfde brief aan Auguste Joye haalt Ensor de passage aan dat hij op dat moment zijn eerste toespraken hield: “Mijn eerste toespraken dateren van mei 1903, ter gelegenheid van mijn benoeming in de Leopoldsorde, een feit dat enthousiast werd gevierd. De banketten waren talrijk, te talrijk misschien en nadien kwam de verzadiging.”3

Beeld : Le Rat Mort Ostende, Les Écus par James Ensor, november 1904, Géo Daveluy, collectie Mu.ZEE

Het feestschrift Les Écus van James Ensor werd in november 1904 gepubliceerd met illustraties op Hollands papier door Géo Daveluy onder toezicht van het Oostendse comité Le Rat Mort. Zoals aangehaald in L’Echo d’Ostende is dit schrift in een zeer beperkte oplage gedrukt en samengesteld uit een foto van James Ensor, een rode reproductie van Ensors werk Duivels die me sarren, het huldigingsprogramma van 2 mei 1903, een Brabançonne Ensorienne, Discours en noble languaige, Invocation à la muse (Emile Mathy), Salve!, Art Ensor. Cantate-Cortège.